Muzyczne instrumentarium ludowe polskich regionów karpackich – prof. dr hab. Zbigniew J. Przerembski

Kulturę ludową polskich regionów karpackich, w tym także folklor muzyczny i mieszczące się w jego zakresie ludowe instrumentarium muzyczne, współtworzyły osiedlające się na tych terenach grupy narodowe i etniczne, a dodatkowo wzbogacały wpływy kulturowe przynoszone zza południowej strony Tatr – ze Słowacji, wschodnich Moraw, z Węgier, gdzie górale chodzili na jarmarki, szukali pracy, służyli w wojsku. Szczególne znaczenie dla kultury miała jednak migracja wołosko-ruska, postępująca łukiem Karpat na północny zachód od XIII do XVI wieku, która niosła ze sobą kulturę pasterską, w tym instrumenty kojarzone z pasterstwem. Są to przede wszystkim aerofony, z różnych podgrup systematycznych. A więc szczególnie archaiczne aerofony wargowe bez otworów bocznych (palcowych): gwizdki i wabiki – o dawnych funkcjach magicznych i myśliwskich, oraz piszczałki, zwane postnymi, jako że nie obejmowało ich zwyczajowe adwentowe i wielkopostne tabu, zakazy świeckiej, rozrywkowej gry w tych okresach roku liturgicznego. Znacznie bardziej rozpowszechnione i zróżnicowane organologicznie były piszczałki z otworami bocznymi (palcowymi), z których najczęściej grano na sześciootworowe, siedmiootworowych, rzadziej na ośmiootworowych czy dziewięciootworowych. Grano też na piszczałkach z inną liczbą otworów bocznych, np. trzema. Osobną podgrupę tworzą piszczałek wargowych tworzą tzw. dwojacki, dwojnice, czyli piszczałki podwójne (mające dwa równolegle kanały w korpusie: jeden w funkcji piszczałki melodycznej, drugi – burdonowej). W polskich regionach karpackich rozpowszechnione były przede wszystkim na Podhalu. Trzeba jeszcze wymienić używane w regionach beskidzkich flety naczyniowe, drewniane lub ceramiczne (odmiany okaryny). Niegdyś używane w celach magicznych czy jako wabiki na ptaki. Inną podgrupę systematyczną – aerofony stroikowe – reprezentowały proste piszczałki pojedynczostroikowe i podwójnostroikowe robione przez dzieci (lub dla dzieci) z źdźbeł zbóż, trzciny czy osadek ptasich piór. Przede wszystkim jednak aerofonami pojedynczostroikowymi są dudy, podstawowy instrument ludowej praktyki muzycznej. Do naszych czasów zachowały się w regionach karpackich trzy ogólne rodzaje dud: w Beskidzie Śląskim, Beskidzie Żywieckim (i częściowo w sąsiednich regionach) oraz na Podhalu. Stosunkowo nowym, bo XIX-wiecznym wpływem czeskim i słowackim jest w regionach beskidzkich heligonka, niewielki rozmiarami rodzaj harmonii diatonicznej, z grupy aerofonów wolnych (harmonie i akordeony zaliczane są przez niektórych badaczy do idiofonów). Znacznie starszy rodowód ma natomiast bat (także z grupy aerofonów wolnych), używany podczas obrzędów kolędniczych. Kolejną grupą instrumentów w regionach karpackich są aerofony ustnikowe, reprezentowane przez trombity i rogi. Są to instrumenty związane z pasterstwem, jako że pełniły funkcje sygnałowe (służyły do porozumiewania się pasterzy – wzajemne i ze stadem, także z ludźmi w wioskach). Grupa tradycyjnych ludowych chordofonów jest w regionach karpackich mniej liczna. Należą do niej żłobione w monolicie instrumenty skrzypcowe: złóbcoki (przede wszystkim na Podhalu) czy oktawki (w Pieninach i w pewnej mierze w sąsiednich regionach). Złóbcoki wykonywano z różnymi kształtami korpusu. Na Żywiecczyźnie w praktyce kolędniczej używany był wakat, jak nazywano tam  regionalną odmianę diabelskich skrzypiec, znanych w Polsce przede wszystkim z Kaszub. W regionach karpackich ludowe instrumenty muzyczne, zarówno te związane z pasterską, jak i wiejską praktyką muzyczną, już w dwudziestoleciu międzywojennym stopniowo wychodziły z użycia, chociaż w różnym stopniu w różnych regionach. W przypadku niektórych z nich doszło do zmiany funkcji, sytuacji muzycznych, podczas których na nich grano. Wówczas kultywowanie czy wręcz odnawianie pra­k­­ty­ki gry na instrumentach ludowych było animowane przez regionalistów i nau­czy­cieli. Z kolei od lat siedemdziesiątych (XX w.) instrumenty te znalazły zastosowanie w ruchu folklorystycznym.

Zbigniew Jerzy Przerembski, prof. dr hab., kierownik Zakładu Muzykologii Systematycznej w Instytucie Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Specjalizuje się w badaniu muzyki ludowej i dziejów muzyki tradycyjnej w Polsce i Europie, w tym zagadnień analizy i klasyfikacji, stylów, gatunków i form, instrumentów, praktyki wykonawczej. Jest autorem książek: Style i formy melodyczne polskich pieśni ludowych (1994), Dudy. Dzieje instrumentu w kulturze staropolskiej (2006), Dudy. Instrument mało znany polskim ludoznawcom (2007), Dudy. Metamorfozy instrumentu w odrodzonej Polsce – od tradycji do folkloryzmu (2020); pod jego redakcją ukazały się prace zbiorowe: Instrumenty muzyczne w tradycji ludowej i folkowej (2011), Rola orkiestr dętych w kulturze ludowej (2014), Etnomuzykologia na przełomie tysiącleci: historia, teoria, metodologia (2015), Taniec w kulturze (2017), Z badań nad twórczością literacką i artystyczną w górskich regionach Europy (2019). Opubli­kował około 200 tekstów naukowych i popularnonaukowych, zamieszczonych w specja­listycznych pracach zbiorowych, periodykach, encyklopediach muzycznych i powszechnych, pol­skich i zagranicznych.