Od pomysłu Leonarda da Vinci do fortepianu smyczkowego – Sławomir Zubrzycki

Podczas rekonstrukcji instrumentu klawiszowo-smyczkowego wynalezionego i opisanego przez Leonarda da Vinci w notatkach z lat 1489-1492 o nazwie viola organista, której dokonałem w latach 2009-2012, powstało pytanie, czy jest to pomysł jednostkowy, czy początek linii rozwojowej odrębnej konstrukcji instrumentów. Czy można wyodrębnić spośród instrumentów klawiszowych grupę instrumentów klawiszowo-smyczkowych. Konstrukcje tego typu, posiadając klawiaturę wydobywają dźwięk przy pomocy mechanicznego smyczka pocierającego struny. Od wcześniejszych organistrum (lir korbowych) odróżnia je zasadnicza zmiana dotycząca możliwości przybliżania strun do smyczka, niezależnego dla każdego dźwięku. Forma podobna do klawesynu i klawiatura umożliwiają wykonanie repertuaru na instrumenty klawiszowe (organy, klawesyn), brzmienie ciągłe jak w organach ma jednocześnie wszystkie cechy brzmienia instrumentów smyczkowych wraz z większością środków wyrazowych. Liczba ok 200 przypadków ukończonych i nieukończonych instrumentów w czasie pięciu stuleci nie jest może imponująca, ale też niemała. Fakt, że co kilka lat w całej Europie podejmowano próby konstrukcji instrumentu o opisanych powyżej walorach świadczy o ciągłym zainteresowaniu ideą, niezależnie od zmian rozwojowych instrumentarium muzycznego. Są pewne poszlaki, aby za pierwotne źródło rozwoju konstrukcji uznać szkice Leonarda da Vinci. Na obecnym poziomie wiedzy można przytoczyć kilka istotnych w historii muzyki nazwisk kojarzonych w różnym zakresie z hisorią rozwoju instrumentów klawiszowo-smyczkowych. Są wśród nich: Orlandus Lassus, Vicenzo Galilei, Bartolomeo Christofori, C.P.E.Bach czy Ferenz Liszt. W roku 2017 Pierre Gevaert w MIM (Bruksela) dokonał renowacji wraz z częściową rekonstrukcją instrumentu piano-viole zbudowanego w Brukseli w roku 1830 przez Hermanna Lichtenthala. Umożliwiło to po raz pierwszy porównanie mojej rekonstrukcji violi organista z najwcześniejszego okresu konstrukcyjnego z instrumentem późniejszym o odmiennej budowie z wieku XIX, ale o podobnych założeniach konstrukcji klawiszowo-smyczkowej. Różnice i podobieństwa brzmieniowe oraz konstrukcyjne zostaną zaprezentowane w formie audio-video podczas wystąpienia. Porównanie obejmie  również konstrukcję innego instrumentu, autorstwa Baudet’a z Paryża Piano-quatuor z roku 1873. Istnieje również nieznany związek pomiędzy instrumentem Lichtenthala a klawiolinem Jana Jarmusiewicza zbudowanym w tej samej dekadzie XIX wieku. Wiele wskazuje na to, że instrumenty te były bardzo podobne. Określenie podobieństw i różnic w dźwięku  w kontekście podobieństw i różnic konstrukcji z różnych okresów historycznych może dać odpowiedź na pytanie o istnienie odrębnej grupy instrumentów klawiszowych, nazywanych również fortepianami smyczkowymi.

Sławomir Zubrzycki, pianista, klawiolinista, kompozytor oraz konstruktor instrumentów urodzony w Krakowie i przez większość swojego życia związany z tym miastem. W 2009 Zubrzycki natrafił na ślad osobliwego instrumentu klawiszowo-smyczkowego, prawie zupełnie nieznanego i zapomnianego, który zaprojektował Leonardo da Vinci. Zaintrygowany faktami z przeszłości Zubrzycki zbudował w latach 2009-2012 własną wersję konstrukcji Leonarda da Vinci, nawiązując również do innych instrumentów z lat 1575-1625. W ten sposób powstał instrument o niepowtarzalnym brzmieniu i walorach koncertowych. Premierowe recitale violi organista (w Krakowie na Międzynarodowym Festiwalu Pianistycznym Królewskiego Miasta Krakowa – 18. października 2013 i Festiwalu Conrada – 21. października 2013) były ogromnym sukcesem artystycznym i medialnym. Informacje o powstaniu instrumentu pojawiły się w najpoczytniejszych mediach światowych, m.in. BBC, CNN, The Telegraph, France 24, Deutche Radio Kultur, Corierre della sera, MSN, Oman Daily Observer, Hindustan Times, Taipei Times. W latach 2014-17 Zubrzycki odbył europejskie tournée z recitalami na violi organista (ponad 50 recitali w 17 krajach), goszcząc m.in. na Stockholm Early Music Festival, Mänttä Music Festival, Wratislavia Cantans, Ghent Festival of Flanders, Kotor Art Festival, Polish Music Days w Turcji, Ohrid Summer Festival, Milano Classica, Gaudete! Festival Internazionale di Musica Antica we Włoszech, Buccharest Early Music Festival, Summer Festival of Early Music w Pradze, Kristupo Festivaliai w Wilnie,  Festiwal Muzyki Polskiej w Krakowie, European Renaissance Music Festival w zamku Clos Luce w Amboise,  Les Nuits de Septembre w Liege. W 2015 ukazały się dwa albumy z muzyką wykonywaną na violi organista. Solowy album „Viola organista – The da Vinci sound” to wydawnictwo wyjątkowe pod wieloma względami: to nie tylko pierwsze na świecie nagranie recitalu „instrumentu Leonarda da Vinci”, ale również pierwszy polski projekt muzyczny sfinansowany przez melomanów z całego świata dzięki globalnemu portalowi crowdfundingowemu Kickstarter. Na płycie znalazło się osiem utworów epoki baroku (w tym jedyny w historii utwór skomponowany z myślą o instrumencie klawiszowo-smyczkowym, Sonata na Bogenklavier C. Ph. E. Bacha) oraz, jako bonus, muzyka skomponowana przez samego Leonarda da Vinci – której zapis wielki mistrz namalował na obrazie „Portret muzyka”. Płyta uzyskała nominację w 22. edycji Nagrody Fryderyk 2016, oraz nominację International Classical Music Awards – ICMA 2017 – w kategorii Baroque Instrumental.  Sławomir Zubrzycki ukończył Akademię Muzyczną w Krakowie (1988) – gdzie studiował w klasie fortepianu prof. Tadeusza Żmudzińskiego oraz w klasie muzyki współczesnej prof. Adama Kaczyńskiego. Jako stypendysta Fundacji Fulbrighta swój warsztat pianistyczny doskonalił w The Boston Conservatory of Music (1990-91) w Stanach Zjednoczonych pod kierunkiem Janice Weber, a także u Wiktora Mierżanowa, Włodzimierza Obidowicza, Michaela Lewina i Jerome Lowenthala oraz u klawesynisty, Johanna Sonnleitnera. W 1987 został laureatem Festiwalu Pianistyki Polskiej w Słupsku. Koncertował jako solista (m.in. z Orkiestrą Polskiego Radia w Krakowie, Orkiestrą Filharmonii Krakowskiej, Capellą Cracoviensis, Toruńską Orkiestrą Kameralną, Imperial College London Sinfonietta) oraz jako kameralista (z Kwartetem Olgi Szwajgier, którego jest członkiem, a także z Gwendolin Bradley, Jadwigą Gadulanką, Andrzejem Hiolskim) w Stanach Zjednoczonych, Niemczech, Austrii, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii i na Ukrainie. Nagrywał dla Polskich Nagrań, TVP, Polskiego Radia. Współpracował z Telewizją Polską jako prezenter, kompozytor i reżyser muzyczny przy programach edukacyjnych, takich jak: „Wszystko gra” (cykl wykładów o instrumentach muzycznych dla TVP1 i TVPolonia) i „Ulica sezamkowa” (wersja polska TVP2). Brał udział w wielu festiwalach w USA, Niemczech, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, oraz na Ukrainie. Był wykładowcą Letniej Akademii Muzyki Współczesnej – Avantgarde Tirol w Austrii (2005, 2007). Prowadzi klasę fortepianu i kieruje sekcją instrumentów klawiszowych w Państwowej Ogólnokształcącej Szkole Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Krakowie. Wieloletnie zainteresowanie Zubrzyckiego konstrukcją instrumentów muzycznych na początku zaowocowało cyklem wykładów telewizyjnych oraz zbudowaniem kopii klawikordu Johanna Sielbermana z 1775 roku. Instrument uznawany za protoplastę fortepianu charakteryzujący się niezwykłą ekspresją powstał w prywatnej pracowni w 1994. Obecnie działalność artystyczna Sławomira Zubrzyckiego koncentruje się wokół violi organista. Najbliższe plany koncertowe artysty obejmują koncerty na festiwalach muzyki dawnej w krajach Europejskich.